Φραγκάκι, ένας τόπος κεντημένος με ξερολιθιές

Ποια είναι πραγματικά η άγνωστη και για πολλούς ξερή, άγονη και αφιλόξενη περιοχή της νοτίου Άνδρου που λίγοι και αυτοί κυρίως ως περιπατητές είχαν την τύχη να γευτούν τα τελευταία χρόνια; Ποια περιοχή αυτές τις μέρες αφήνεται στην επέλαση των επενδυτών με τις εργασίες που ξεκίνησαν για τον αιολικό σταθμό της Greek Wind Power οι οποίες παρεμπιπτόντως ανοίγουν το δρόμο και για τις υπόλοιπες αιολικές επενδύσεις της ευρύτερης περιοχής; Ας δούμε λοιπόν το Φραγκάκι στην ολότητά του, ειδικά τώρα, νομίζουμε ότι του αξίζει δεδομένης της συστηματικής προσέγγισής του ως πόρο προς εκμετάλλευση και τίποτα παραπάνω.

Η ευρύτερη περιοχή της Ν. Άνδρου πίσω απ’ τον ορεινό όγκο της Ράχης αποτελεί το ακροτελεύτιο όριο του νησιού προς τον Νότο. Το δε Φραγκάκι βρίσκεται στην κορυφή ενός χαμηλότερου λόφου που ξεκινάει απ’ τον Προφήτη Ηλία την ψηλότερη κορυφή της Ράχης σχηματίζοντας μία μικρή χαράδρα (Μάρμαρα) με αυτή. Συνολικά ωστόσο, το Στενό συγκροτεί ένα εκτενές χειροποίητο τοπίο-μνημείο από πολυάριθμες επάλληλες αιμασιές από σχιστόλιθους και ξερολιθιές καμωμένες από όρθια στήματα που εδώ και αιώνες αποτελούν την ραχοκοκαλιά της Ανδριώτικης υπαίθρου σαν πέτρινο καλοδουλεμένο  κολιέ περασμένο στον πολύχρωμο φρυγανώδες λαιμό της κυκλαδικής αυτής γης. Η άγρια ομορφιά του τοπίου προκαλεί θαυμασμό για το πώς ο άνθρωπος κατάφερε να αντιπαλέψει τις δυνάμεις της φύσης και να μετατρέψει τις άγονες πλαγιές σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις, μέσα από μια ορθολογική χρήση του περιβάλλοντος προς όφελός του. Στις δε απολήξεις των ήπιων πλαγιών της ήσυχης αυτής περιοχής του νησιού από το Ακρ. Έξω Πούντα έως το Ακρ. Στενό συναντά κανείς 15 ακτές. Στο σύνολο τους είναι παρθένες ενώ κάποιες από αυτές είναι προσβάσιμες μόνο δια θαλάσσης ή με τα πόδια.

Στο τελευταίο αυτό μπαλκόνι του νησιού προς το Αιγαίο, τόπος αγροτικός που με τα σιτηρά του και τα κηπευτικά του τροφοδοτούσε για πολλές δεκαετίες τα παραδοσιακά χωριά της εσωτερικής παρειάς της Ράχης (Πέρα Χωριό, Πίσω Μεριά, Αμονακλιού, Μουσιώνας) νοητά μπορεί κανείς να διαβάσει το παρελθόν. Εξαιτίας αυτών των αλλοτινών δραστηριοτήτων, η περιοχή σήμερα είναι διάστικτη από ποικίλα αγροτικά κτίσματα, κελιά, αλώνια, ξωκλήσια, μελισσοθουρίδες δημιουργώντας έτσι ένα αρμονικό σύνολο όπου το ανθρωπογενές στοιχείο συναντιέται με το φυσικό μέσα από σχέσεις «αρμονίας» και «μέτρου».

Σήμερα όμως, όπου οι καλλιέργειες έχουν εγκαταλειφθεί και ο τόπος έχει καταλαγιάσει από τις περισσότερες αγροτικές δραστηριότητες και οι αιμασιές έχουν αφεθεί στην προστασία της χαμηλής ποώδους βλάστησης, μπορεί κανείς να διακρίνει στον ουρανό της περιοχής τα ενδημικά αρπακτικά πουλιά του νησιού. Το Φραγκάκι και ειδικότερα η χαράδρα Μάρμαρα είναι το φυσικό καταφύγιο του περήφανου σπιζαετού. Ενός είδους μεταξύ άλλων στο οποίο η περιοχή χρωστάει τον χαρακτηρισμό της ως Καταφύγιο Άγριας Ζωής και ως περιοχή ΝΑTURA. Ένας σπιζαετός κάθε χρόνο γεννιέται στο Φραγκάκι. Στο νησί μας υπολογίζεται ότι βρίσκουν καταφύγιο τρία με τέσσερα ζευγάρια σπιζαετού, είδος για το οποίο αυτή τη στιγμή το Πανεπιστήμιο της Κρήτης είναι φορέας του προγράμματος Life BonelliEastMed το οποίο εξειδικεύεται στην προστασία του στη λεκάνη της Μεσογείου. Ανάμεσα στους τόπους δράσης του προγράμματος και η θέση Φραγκάκι της Άνδρου, η θέση δηλαδή που αυτές τις μέρες γίνονται οι εκσκαφές για τη διάνοιξη των δρόμων και των θεμελίων των υπό ανέγερση ανεμογεννητριών.

Το σπίτι όμως του σπιζαετού, η χαράδρα δηλαδή Μάρμαρα ανάμεσα στο Φραγκάκι και την νότια πλαγιά της Ράχης, συνδέεται και με τη βυζαντινή γλυπτική και την εξαγωγή αυτής στη Σμύρνη. Μεγάλη πιθανότητα όλες οι μαρμάρινες επιγραφές που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του Κορθίου να προέρχονται από εκεί. Ο Πασχάλης γράφει σχετικά «Αλλ εκτεταμένα στρώματα μαρμάρου αρίστης ποιότητος ανευρέθησαν τελευταίον εις την εν Κορθίω παρά το Στενόν θέσιν Κρεμμυδαριά. Τα μάρμαρα ταύτα είναι αδρομερή και λευκότατα, πολύ δε ανώτερα των της Τήνου και εφάμιλλα των μαρμάρων της Πεντέλης. Κατεσκευάσθη δε υπό των πατόμων και οδός δι΄ης και μεγάλα τεμάχια μαρμάρου δύνανται να να μεαφερθώσιν ευκόλως μέχρι της παραλίας. Εις Σμύρνην εγίνετο άλλοτε μεγάλη εξαγωγή των μαρμάρων τούτων της Άνδρου. Τον δε, 19ο αιώνα η ευρύτερη περιοχή σύμφωνα με το χάρτη των Μαμάη Σταυλά λεγόταν «Βίγλα». Οι Βίγλες που ονομάζονται επίσης και Φρυκτωρίες ήταν παρατηρητήρια των αρχών του 11^ου αιώνα, σημαντικά για το αμυντικό σύστημα του νησιού από την απειλή των πειρατικών επιθέσεων που μάστιζαν τη θάλασσα του Αιγαίου για πολλούς αιώνες.

Στο κυκλαδίτικο αυτό τοπίο όμως δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι μονές και τα ξωκλήσια. Εκεί που η ησυχία επιτρέπει την επαφή με το θείο, εκεί επιλέγουν οι άνθρωποι να χτίσουν τους ναούς τους. Στην αρχή μιας μικρής χαράδρας με απέραντη θέα στη θάλασσα φωλιάζει η σημερινή έρημη Μονή Φλετρών. Σε πείσμα κάποιων που θέλουν την περιοχή άγονη και ξερή, ο ιστορικός Πολέμης εξηγεί την προέλευση της λέξης “φλετρό” ως πηγάδι. Απόδειξη το άφθονο τρεχούμενο νερό που αναβλύζει ακόμα και σήμερα μέσα από ένα μικρό υδραγωγείο μέσα στην αυλή της Μονής. Μία μαρμάρινη επιγραφή, αναφέρει ότι ο ναός χτίστηκε το 1640 και ανακαινίστηκε «δαπάνη και προθυμία πλείστη υπό του εν ιερομονάχοις ελαχίστου Ιακώβου του Καραμάνου». Αρχικός κτήτορας ήταν ο Μαρτινιανός, ένας καλόγερος που μόναζε στη μονή Παναχράντου. Κάποτε το μοναστήρι γνώριζε δόξες, είχε τόσο πολλούς μοναχούς που δεν χώραγαν και αναγκαστικά έφυγαν για να ζήσουν σε μετόχια στις γύρω πλαγιές. Αδιάψευστος μάρτυρας της παλιάς ακμής του μοναστηριού των Φλετρών, ο ερειπωμένος πέτρινος πύργος που βρίσκεται έξω από τον περίβολό του και κάποτε το προστάτευε από τους πειρατές. Το άλλοτε αγνάντι στο απέραντο της θάλασσας, του πανέμορφου καμπαναριού, σήμερα έρχονται να διακόψουν τα σιδερένια φτερά.

Στο νοτιότερο σημείο του νησιού ανεπίλεκτη ως στόχος, απροσπέλαστη ως προορισμός η Αγία Μόνη. Αν και τα ιστορικά στοιχεία που έχουμε για αυτή είναι λίγα, η ημερομηνία  στην εξώθυρα παραπέμπει στον 18ο αιώνα: 1795, ο Δικέφαλος, οι κρίνοι των Φράγκων στο μαρμάρινο τέμπλο, το ίδιο το οικοδόμημα αλλά και  η πράσινη ρεματιά και η πηγή δηλώνουν τις ζωντανές στιγμές του παρελθόντος. Σήμερα και τα δύο μοναστήρια ζωντανεύουν και πάλι σε μέρες γιορτής γίνονται η αφορμή για θρησκευτικές λιτανείες που δημιουργούν κοινές μνήμες και εμπειρίες.

H επιλογή των σημείων της ανέγερσης των μονών στην περιοχή προφανώς και δεν ήταν τυχαία, καθώς η Άνδρος σε όλο της το μήκος και πλάτος δίκαια υπερασπίζεται τον τίτλο της ως το νησί με άφθονα νερά. Ο Πασχάλης αναφέρει : “..Και εν τη μεσημβρινή πλευρά τους όρους Ράχεως υπάρχουσιν ικαναί πηγαί υδάτων, ως εν τη Μονή των Φλετρών και εν Μεσάδες, θέσει κείμενη εν μέσω της οδού από Φλετρών εις Αγίαν Μόνη. Άφθονον ύδωρ υπάρχει και εν τη Αγία Μόνη, πηγάζον εκ της θέσεως Άγιος Νικόλαος, όσον τέταρτον της ώρας ύπερθεν της Μονής, ένθα και εξωκλήσιον.“

Σημαντική δε και η γεωμορφολογία σε όλη την περιοχή λόγω των ιδιαίτερων μεταμορφικών πετρωμάτων. Τα συγκεκριμένα πετρώματα επειδή έχουν ανθρακικό ασβέστιο, το νερό τα διαβρώνει κάνοντας χημικη αντιδραση, δημιουργώντας τα λεγόμενα καρστικά φαινόμενα.  Παράλληλα, σπήλαια άλλα μικρά και άλλα μεγάλα συνθέτουν το τοπίο στο Φραγκάκι, με το Νυμφοσπήλαιο, και της Γρηάς η Σπηλιά, καθώς είναι και τα μεγαλύτερα της περιοχής, όπως αναφέρεται και από τον Πασχάλη : “ ..το Νυμφόσπηληο, προς μεσημβρίαν του όρους Ράχεως εν Κορθίω, κάτωθεν της μονής Φλετρών, το σπήλαιον τούτο ονομάζεται και Μεσοσπήλαιο, …… της Γρηάς η Σπηλιά παρά το Στενόν του Κορθίου…”  

Τα τελευταία λίγα χρόνια, η πεζοπορική διαδρομή 19 που δημιουργήθηκε από ανθρώπους με μεράκι, καθοδηγεί μέσα από τις γραφικές της στενές με ήρεμο τρόπο τους φυσιολάτρες περιπατητές που την επιλέγουν για να γευτούν την περιοχή όταν πότε πότε σταματούν για να ξαποστάσουν και σηκώνουν το κεφάλι για να κοιτάξουν γύρω την τέλεια ένωση χώρου, χρόνου και ύλης.

Οι ανεμογεννήτριες που στήνονται αυτή τη στιγμή ενώ γράφονται αυτές οι γραμμές θα είναι ορατές από παντού στην περιοχή του Στενού καταργώντας στην πράξη το «παρθένο» του τοπίου που τις περιβάλλει και καταστρατηγώντας κάθε έννοια κλίμακας. Οι ανεμογεννήτριες που γίνονται τώρα και αυτές που είναι σε φάση περιβαλλοντικής αδειοδότησης και που έπονται στο προσεχές διάστημα θα είναι ορατές από τις Μονές, τις παραλίες, τα μονοπάτια, από τον Προφήτη Ηλία και την Τήνο. Θα στέκουν σαν παράταιρες κατασκευές, μία παραφωνία σε οτιδήποτε έχει μέχρι στιγμής υπάρξει στην περιοχή.

Δυστυχώς, στην παρούσα φάση, η φυσική τοπιογραφία της Ελλάδας βρίσκεται μπροστά στη μεγαλύτερη ανθρωπογενή καταστροφή της ιστορίας της με τα έργα των αιολικών πάρκων. Έτσι και στο Φραγκάκι, μόνο για την χάραξη που έχει εκτελεστεί για την ώρα, σπάνε ξερολιθιές, σπάνε στενές, πελεκάνε βράχια, επιπεδώνουν μεγάλες επιφάνειες. Στη συνέχεια με τις εκσκαφές οι δρόμοι θα διαπλατυνθούν για τη διέλευση βαρέων οχημάτων, θα ανοιχτούν κρατήρες για τα θεμέλια των ανεμογεννητριών, θα γίνουν εκτεταμένες επιχώσεις για τη διαμόρφωση των εργοταξιακών χώρων. Ό,τι είδαμε στη Μαραθιά μοιάζει με αυτό που θα γίνει και στο Στενό μόνο που ο εξοπλισμός στην περίπτωση αυτή θα είναι μεγαλύτερος. Οι ανεμογεννήτριες θα έχουν ύψος 125 μέτρα. Έργα τα οποία είναι εκτός κλίμακας τοπίου και των λοιπών ανθρωπογενών παρεμβάσεων που βρίσκονται εκεί.

Μετά λύπης μας διαπιστώνουμε ότι βρισκόμαστε στην αρχή μιας μεγάλης καταστροφής που όμως θα έρθει αθόρυβα, σιγανά με τα χρόνια ενώ ανυποψίαστοι μία μέρα θα ξυπνήσουμε, θα κοιτάξουμε τη θέα έξω απ’ το παράθυρο και θα αναρωτηθούμε, μα πως έγινε έτσι το νησί;

Ελένη Βικτωράτου, Αρχιτέκτων Μηχανικός
Ανδρονίκη Μασέλου, One Foot Forward δραστηριότητες υπαίθρου
Ανδρέας Χαλάς, Αρχιτκέκτων Μηχανικός