ΕΦΣΥΝ: Οι καταστροφές ως μέσο οικονομικής διαχείρισης

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ 04.07.2022, 16:00

Το τελευταίο διάστημα έχουμε γίνει μάρτυρες μιας πρωτόγνωρης –ως προς τον απροκάλυπτο τρόπο που εκδηλώνεται– «κερδοσκοπίας» των καταστρεπτικών συνεπειών διαφορετικών κρίσεων. Από τα ελληνοτουρκικά μέχρι την οικονομία και από την κρίση του Covid μέχρι την έξαρση της βίας ανακαλύπτεις τα ίχνη του αποφθέγματος του Τσόρτσιλ: «Μην αφήνετε ποτέ μια καλή κρίση να πάει χαμένη». Στη φράση, που έχει τα χαρακτηριστικά του χρησμού της Πυθίας, το 2008 το μέλος του Κογκρέσου του Ιλινόις, Rahm Emanuel, έδωσε μια ξεκάθαρη ερμηνεία, προσθέτοντας ότι «η κρίση είναι μια ευκαιρία να κάνεις πράγματα που δεν μπορούσες να κάνεις πριν».

Τι σχέση μπορεί να έχουν ο Τσόρτσιλ, ο Αμερικανός πολιτικός και ο κ. Μητσοτάκης; Και οι τρεις παραδέχονται τις ευκαιρίες που προσφέρει μια κρίση και προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τον φόβο των καταστροφικών επιπτώσεών της. Θα μπορούσαν να έχουν ανοίξει οι κερκόπορτες στο ΕΣΥ χωρίς την καταστροφική παρουσία του Covid-19; Θα είχε ολοκληρωθεί το ξεχαρβάλωμα των εργασιακών σχέσεων χωρίς τον τρόμο που προκαλεί ο εφιάλτης της ανεργίας;

Θα είχε προχωρήσει η εκποίηση πολύτιμων περιουσιακών στοιχείων του Δημοσίου χωρίς τον δημιουργικό χειρισμό του φόβου που προκαλεί η επιστροφή των μνημονίων; Θα είχε νομοθετηθεί η τοποθέτηση ανεμογεννητριών σε αρχαιολογικούς χώρους και σε περιοχές ασύγκριτου φυσικού κάλλους, αν δεν είχε προηγηθεί η απόγνωση από την ενεργειακή κρίση; Θα είχαν αφεθεί ασύδοτοι οι τραπεζίτες και οι έμποροι των δανείων να απειλούν και να βγάζουν σπίτια στο σφυρί, αν δεν υπήρχε ο εφιάλτης μιας νέας κατάρρευσης; Θα μπορούσαν οι σουπερμαρκετάδες να ανεβάζουν τις τιμές αν οι άνθρωποι δεν είχαν γονατίσει από την κρίση του πληθωρισμού; Θα είχαν ξεχειλώσει τα θησαυροφυλάκια των παρόχων ηλεκτρικής ενέργειας αν δεν είχε ξεσπάσει η ενεργειακή κρίση; Θα είχε εφαρμοστεί η βίαιη απολιγνιτοποίηση και η ενεργειακή εξάρτηση του τόπου χωρίς την επίκληση των καταστροφών από την κλιματική αλλαγή; Θα είχαν καταργηθεί όλα τα μέτρα προστασίας από τον Covid-19 αν δεν είχε αξιοποιηθεί η απειλή της οικονομικής συντριβής;

Τα τρία τελευταία χρόνια υφιστάμεθα τα αποτελέσματα μιας οικονομικής διακυβέρνησης που βασίζεται στην εκμετάλλευση είτε του φόβου για μια καταστροφή που παραμονεύει (νέα μνημόνια, κρίση χρέους…) είτε του πανικού που προκαλεί μια υπαρκτή καταστροφή (πληθωρισμός, ενεργειακή κρίση, ελλείψεις…). Εφαρμόζονται μέτρα που χαρακτηρίζονται «αντίδοτα» και εμφανίζονται ως «μεταρρυθμίσεις» και οδηγούν σε: περιθωριοποίηση, διεύρυνση των ανισοτήτων, έξαρση του ατομικισμού, απαξίωση του περιβάλλοντος. Κάποιοι θα επισημάνουν –σωστά– ότι όλες οι μνημονιακές κυβερνήσεις αξιοποίησαν τον φόβο της «καταστροφής». Η διαφορά είναι ότι οι προηγούμενοι το έκαναν εμφανίζοντάς το ως «υποχρέωση», ενώ οι τωρινοί ως «μεταρρύθμιση».

Για να μη δημιουργούνται λάθος εντυπώσεις: Ο κ. Μητσοτάκης δεν είναι πρωτοπόρος. Αντιγράφει ακολουθώντας ένα αρχαίο μονοπάτι. Το 1755 ο μεγάλος σεισμός, το τσουνάμι και η πυρκαγιά που ακολούθησαν, έδωσαν στον μαρκήσιο Pombal τη δυνατότητα να ανοικοδομήσει τη Λισαβόνα σύμφωνα με τις ανάγκες των ισχυρών. Πριν από τον σεισμό η Λισαβόνα ήταν μια χαοτική πόλη. Ο Pombal γκρέμισε για να φτιάξει φαρδιές λεωφόρους, πλατείες, αγορές, ομοιόμορφα στιλ στέγασης και υπόγεια αποχέτευση. Αυτή είναι η λαμπερή πλευρά της καταστροφής. Η άλλη, η σκοτεινή, αποσιωπάται. Η πόλη ξαναχτίστηκε για να ευνοήσει το εμπόριο και τους εμπόρους. Η κατώτερη τάξη εκδιώχτηκε στην περιφέρεια της πόλης και η ανισότητα προσέλαβε εκρηκτικές διαστάσεις.

Ο Haussmann ξαναέχτισε το ναπολεόντειο Παρίσι και ο Robert Moses μεταμόρφωσε τη Νέα Υόρκη. Μπορεί η ανοικοδόμηση των δύο μεγαλουπόλεων να μη συνδυάστηκε με μια φυσική καταστροφή –ο Haussmann χρησιμοποίησε κανόνια για κατεδάφιση και ο Moses μπουλντόζες– αλλά τα αποτελέσματα από την καταστροφή του παλιού ήταν παραπλήσια. Ο Haussmann μετέφερε τους φτωχότερους του Παρισιού στην περιφέρεια και ο Moses σε γκετοποιημένες οικιστικές μονάδες. Νέες περιουσίες δημιουργήθηκαν, παλιές φούσκωσαν, ενώ η επαχθής φορολογία αξιοποιήθηκε ως μέσο αναδιανομής εισοδήματος και οι ανισότητες διευρύνθηκαν (σ.σ.: Η ανοικοδόμηση της Λισαβόνας χρηματοδοτήθηκε από το χρυσό που ανακαλύφθηκε στη Βραζιλία).

Υπάρχουν όμως και πιο πρόσφατα παραδείγματα. Θα μπορούσε η Θάτσερ να υλοποιήσει τον νεοφιλελεύθερο σχεδιασμό της αν δεν είχαν προηγηθεί τα Φόκλαντ; Θα μπορούσε ο Ρίγκαν να προχωρήσει στην απορρύθμιση της κρατικής παρέμβασης αν δεν είχαν προηγηθεί οι καταστροφικές συνέπειες των ενεργειακών κρίσεων και αν δεν είχε διογκώσει τον κίνδυνο της καταστροφικής δύναμης του «κόκκινου μπαμπούλα»;

Η καταστροφή από μια κρίση –πραγματική ή επινοημένη– είναι κομβικό στοιχείο στη νεοφιλελεύθερη σκέψη. Ο Schumpeter υποστήριξε ότι η δημιουργία νέων επιχειρήσεων και τεχνολογιών απαιτούσε την καταστροφή των παλαιών και ότι η οικονομική ανάπτυξη ακολουθεί τη διαδρομή των οικονομικών κύκλων, που η κορύφωσή τους μαρκάρεται από… καταστροφές.

Δεν ξέρω αν ο πρωθυπουργός και οι σύμβουλοί του γνωρίζουν τη ρήση του Τσόρτσιλ, την ερμηνεία του Rahm Emanuel και τις θεωρητικές αναζητήσεις του Schumpeter. Αυτό που δεν μπορεί πλέον να κρυφτεί είναι ότι στην οικονομική πολιτική του αξιοποιεί –ως άλλοθι και ως επίκληση– συστηματικά τις καταστρεπτικές συνέπειες των κρίσεων. Αν μάλιστα κρίνει ότι η απευθείας αναφορά δεν αρκεί, τότε δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τη συγκριτική μέθοδο, αντιπαραβάλλοντας τα δεινά από δύο διαφορετικές κρίσεις, για να προσδώσει στην επιλογή του χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στο «μη χείρον βέλτιστον».

Εκ του αποτελέσματος αποκαλύπτεται ότι από τις πολιτικές του επωφελούνται συστηματικά κάποιοι σε βάρος των περισσότερων με αποτέλεσμα τη διεύρυνση των ανισοτήτων, με την απαξίωση της εργασίας και της μικρομεσαίας επιχειρηματικής δραστηριότητας. Ακόμα και όταν «παρεμβαίνει» για να «ελαφρώσει» το βάρος της καταστροφής, ο επιδοματικός χαρακτήρας που επιλέγει (απόλυτα συμβατός με τις οικονομικές αντιλήψεις του Hayek) δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο, παρά εφάπαξ «μεταβιβαστική πληρωμή» ενός ελάχιστου ποσοστού του μερίσματος των πλουσίων από τις μπίζνες της κρίσης.

Προφανώς είτε αγνοούν είτε υποτιμούν την πρόβλεψη που είχε κάνει ο Schumpeter, ο οποίος συνέδεσε την καταστροφή του… καπιταλισμού με τη σταδιακή εξασθένηση που προκαλούν οι… δημιουργικές καταστροφές.

*Δημοσιογράφος, συγγραφέας